W myśl art. 56 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm., dalej k.k.w.), wójt, burmistrz, prezydent miasta (dalej: wójt), wyznacza miejsca, w których może być wykonywana nieodpłatna, kontrolowana praca na cele społeczne. Organizatorem pracy (dalej: podmiotem) zwykle jest sam urząd gminy czy miasta do którego zostaje skierowany skazany. Mogą nim być także gminne, powiatowe lub wojewódzkie jednostki organizacyjne oraz spółki prawa handlowego z wyłącznym udziałem Skarbu Państwa, gminy, powiatu lub województwa. Praca o której mowa może być wykonywana także na rzecz instytucji lub organizacji reprezentujących społeczność lokalną oraz w placówkach oświatowo-wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, placówkach służby zdrowia, jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, fundacjach, stowarzyszeniach i innych instytucjach lub organizacyjnych użyteczności publicznej, niosących pomoc charytatywną, za ich zgodą (art. 56 § 3 k.k.w.).
W myśl § 3 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 czerwca 2010 r. w sprawie podmiotów, w których jest wykonywana kara ograniczenia wolności oraz praca społecznie użyteczna (Dz.U. Nr 98, poz. 634, dalej: rozporządzenie MS z 2010 r.), wójt wyznacza podmioty, obowiązane do przyjęcia skazanych w celu wykonywania pracy. Wójt jest zobowiązany w myśl § 3 ust. 5 rozporządzenia do prowadzenia wykazu podmiotów zawierającego w szczególności: nazwę i adres podmiotu, miejsce i rodzaj pracy, liczbę skazanych, którzy mogliby wykonywać pracę oraz dane osoby odpowiedzialnej za organizowanie i kontrolowanie pracy.
Kompetencje w zakresie organizowania i kontrolowania pracy na cele społeczne przysługują sądowemu kuratorowi zawodowemu (art. 56 § 1 k.k.w.). Poucza on skazanego o prawach i obowiązkach, a także konsekwencjach wynikających z uchylenia się od odbywania kary, jak również rodzaj, miejsce i termin rozpoczęcia pracy, przy czym nadzór nad wykonywaniem kary ograniczenia wolności oraz orzekanie w sprawach wykonywania kary, w dalszym ciągu należą do kompetencji sądu.
Pomiot jest obowiązany przyjąć skazanego skierowanego przez sądowego kuratora zawodowego w celu wykonywania pracy, pouczyć go o obowiązku sumiennej pracy oraz konieczności przestrzegania ustalonego w miejscu pracy porządku i dyscypliny (§ 4 ust. 1 rozporządzenia). Przy przydziale pracy uwzględnia się wiek skazanego, stan jego zdrowia oraz w miarę możliwości posiadane kwalifikacje. Czas pracy skazanego nie może przekroczyć 8 godzin na dobę. Na jego wniosek czas ten może być przedłużony do 12 godzin. Nieodpłatna, kontrolowana praca na cele społeczne jest wykonywana w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym (art. 35 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn.zm.).
Dobrze się stało, że ustawodawca wprowadził korzystniejsze rozstrzygnięcie w zakresie obowiązku ubezpieczenia. Poprzednio koszty takie ponosił podmiot w którym skazany wykonywał pracę, co często stanowiło przeszkodę realizacji tej kary w praktyce. W myśl art. 3 pkt. 5 ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustaw – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 206, poz. 1589), wydatki związane z ubezpieczeniem następstw nieszczęśliwych wypadków skazanych, wykonujących nieodpłatną kontrolowaną pracę na cele społeczne oraz pracę społecznie użyteczną, ponosi Skarb Państwa. Problematyka związana z umową ubezpieczenia, w tym określenie minimalnej i maksymalnej sumy ubezpieczenia, podmiotów uprawnionych do zawarcia umowy ubezpieczenia, terminy oraz tryb postępowania określa rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie trybu postępowania przy zawieraniu przez podmioty uprawnione umowy ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków skazanych wykonujących nieodpłatną, kontrolowaną pracę na cele społeczne oraz pracę społecznie użyteczną (Dz.U. Nr 98, poz. 632).
Podmiot przydziela skazanemu pracę w wymiarze godzin określonym w orzeczeniu i dokonuje podziału godzin pracy na dni w sposób odpowiadający organizacji wykonywanej pracy, uwzględniając w miarę możliwości prośbę skazanego. Podmiot wskazuje sądowemu kuratorowi zawodowemu osobę odpowiedzialną za organizowanie i kontrolowanie pracy skazanych. Osoba odpowiedzialna ustala harmonogram pracy skazanych, określając czas, miejsce i rodzaj pracy na okres co najmniej jednego miesiąca, który przekazuje kuratorowi. Przynajmniej raz w miesiącu albo na żądanie sądowego kuratora zawodowego, osoba ta przekazuje mu informację dotyczącą: wykonania harmonogramu pracy, liczby godzin przepracowanych przez skazanego, rodzaju wykonywanej przez niego pracy, dnia rozpoczęcia i zakończenia pracy, niezgłoszenia się do pracy, niepodjęcia przydzielonej pracy oraz opuszczenia pracy bez usprawiedliwienia. Podmiot jest obowiązany prowadzić ewidencję prac wykonanych przez skazanych, w szczególności dotyczącą zbiorczego wymiaru godzin przepracowanych przez skazanych oraz zbiorczego wymiaru godzin określonych w orzeczeniach. Informacje z ewidencji przekazuje się sądowemu kuratorowi zawodowemu w terminach przez niego wyznaczonych.
(„Kilka porad w sprawie pracy skazanych na cele społeczne”, http://www.samorzad.lex.pl )
Nieodpłatna, kontrolowana praca na cele społeczne stanowi obowiązek skazanego wchodzący w zakres orzekanej przez sąd kary ograniczenia wolności, normowany przepisami art. 34 § 2 pkt 2 i art. 35 § 1 i 3 Kodeksu karnego, art. 56-58 Kodeksu karnego wykonawczego (w przypadku przestępstw), art 22 § 1 pkt 2 Kodeksu karnego skarbowego (w przypadku przestępstw skarbowych) oraz art. 20 § 2 pkt 2 i art. 21 § 1 i 3 Kodeksu wykroczeń (w przypadku wykroczeń). Przy czym: - do 7 czerwca 2010 r. pracę w ramach kary za przestępstwo lub wykroczenie można było odbywać w zakładzie pracy (komunalnym lub wskazanym przez sąd), placówce służby zdrowia lub opieki społecznej, organizacji lub instytucji niosącej pomoc charytatywną na rzecz społeczności lokalnej, - z dniem 8 czerwca 2010 r. katalog ww. miejsc odbywania kary dotyczy jedynie wykroczeń, zaś praca w ramach kary za przestępstwo może być wykonywana w podmiotach, których organem założycielskim jest organ gminy, powiatu lub województwa, w państwowych lub samorządowych jednostkach organizacyjnych oraz w spółkach prawa handlowego z wyłącznym udziałem Skarbu Państwa lub gminy, powiatu bądź województwa. Praca ta może być także wykonywana na rzecz instytucji lub organizacji reprezentujących społeczność lokalną, placówek oświatowo-wychowawczych, młodzieżowych ośrodków wychowawczych, młodzieżowych ośrodków socjoterapii, placówek służby zdrowia17, jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, fundacji,stowarzyszeń i innych instytucji lub organizacji użyteczności publicznej, niosących pomoc charytatywną - za ich zgodą (art. 56 § 2 i 3 K.k.w.).
Praca społecznie użyteczna stanowi orzeczony przez sąd sposób zamiennego wykonania kary grzywny, jeśli jej egzekucja okazała się bezskuteczna. Ten rodzaj pracy normują przepisy art. 45 K.k.w. (w przypadku przestępstw), art. 185 K.k.s (w przypadku wykroczeń skarbowych) i art. 25 § 1 K.W. (w przypadku wykroczeń). Zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną następuje po wyrażeniu zgody przez skazanego. Praca ta wykonywana jest w tych samych podmiotach, co praca na cele społeczne.
Zakres obowiązków organów gmin (wójtów, burmistrzów, prezydentów miast), związanych z wykonywaniem kary ograniczenia wolności połączonej z pracą na cele społeczne, uległ rozszerzeniu od 8 czerwca 2010 r.: - do 7 czerwca 2010 r„ organ gminy wyznaczał podmioty obowiązane do przyjęcia skazanego, jeśli był ich organem założycielskim, zaś podmioty dla których organem założycielskim były organy powiatu lub województwa, wyznaczane były przez te organy. Pozostałe podmioty wyznaczał za ich zgodą sąd (art. 56 § 3 K.k.w. w brzmieniu obowiązującym do 7 czerwca 2010 r.). Regulację taką zawierał także § 1 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 marca 2004 r. w sprawie podmiotów, w których jest wykonywana kara ograniczenia wolności oraz praca społecznie użyteczna, - od 8 czerwca 2010 r zgodnie z § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 czerwca 2010 r. w sprawie podmiotów, w których jest wykonywana kara ograniczenia wolności oraz praca społecznie użyteczna23, wójt gminy może wyznaczać nie tylko podmioty, dla których jest organem założycielskim, ale także inne państwowe i samorządowe jednostki organizacyjne, spółki prawa handlowego z wyłącznym udziałem Skarbu Państwa, gminy, powiatu lub województwa.
Zgodnie z powołanymi rozporządzeniami, wójt (do 7 czerwca 2010 r. także organ powiatu i województwa) wyznaczał wskazane podmioty uwzględniając przesyłaną mu corocznie opinię prezesa sądu rejonowego, sporządzaną nie później niż do 15 października (do 2010 r.- nie później niż do 30 stycznia). Opinia dotyczyła potrzeb w zakresie wykonywania pracy przez skazanych i określała w szczególności przewidywaną na kolejny rok kalendarzowy liczbę skazanych zobowiązanych do wykonywania pracy, niezbędną liczbę godzin w przeliczeniu na jednego skazanego oraz, w miarę potrzeby, również miejsce i rodzaj pracy. Wójt, w terminie 30 dni od otrzymania opinii, przekazuje prezesowi sądu rejonowego informację o wyznaczonych podmiotach. Od 8 czerwca 2010 r. przekazuje tę informację także radzie gminy (wraz z opinią prezesa sądu) i przesyła jej aktualizacje właściwemu zespołowi kuratorskiej służby sądowej, w terminie 14 dni od daty wystąpienia zmiany. Wójt prowadzi również wykaz podmiotów, zobowiązanych do przyjęcia skazanych w celu wykonywania pracy. Podmiotem przyjmującym skazanych w celu wykonywania pracy może być także urząd gminy (miejski). Sytuacja taka występuje głównie w mniejszych gminach, w których nie działają samorządowe zakłady budżetowe. Wójt informuje sądowego kuratora zawodowego o wyznaczonych dla skazanych miejscach pracy, rodzaju pracy oraz osobach odpowiedzialnych za jej organizowanie i kontrolowanie przebiegu. Osoby odpowiedzialne informują niezwłocznie kuratora o istotnych okolicznościach dotyczących przebiegu pracy i zachowania się skazanego (art. 58 § 1 i 2 K.k.w. w brzmieniu obowiązującym od 8 czerwca 2010 r.; poprzednia regulacja stanowiła o obowiązkach podmiotów przyjmujących skazanych do pracy, nie zaś osób odpowiedzialnych za organizowanie i kontrolowanie pracy). Z dniem 8 czerwca 2010 r. zniesiono przepis stanowiący, że kwoty odpowiadające wynagrodzeniu, jakie za wykonaną pracę na cele społeczne należałoby zapłacić, gdyby została wykonana na podstawie umowy o pracę lub świadczenie usług, przeznacza się w szczególności na cele związane z organizowaniem i kontrolowaniem pracy skazanych (art. 58 § 3 K.k.w. w brzmieniu sprzed 8 czerwca 2010 r.). Podmiot wyznaczony przez wójta obowiązany jest przyjąć skazanego skierowanego przez kuratora oraz przydzielić mu pracę, a także pouczyć i zapoznać go z obowiązkami dotyczącymi pracy i wymogów bhp, stosownie do § 4 ust. 3 pkt 2 rozporządzenia z 2004 r. i § 4 ust. 4 pkt 1 rozporządzenia z 2010 r. Podmiot obowiązany jest prowadzić ewidencję prac wykonanych przez skazanych, którą - od 8 czerwca 2010 r. - przekazuje kuratorowi, w terminie przez niego wyznaczonym (§ 11 ust. 1 rozporządzenia z 2004 r. i § 8 rozporządzenia z 2010 r.). Podmiot wskazuje też kuratorowi osobę odpowiedzialną za organizowanie i kontrolowanie pracy skazanych, która ustala harmonogram ich pracy (określający czas pracy, miejsce i jej rodzaj przynajmniej na jeden miesiąc) i przekazuje jego odpis kuratorowi, a także informuje kuratora o wykonaniu tego harmonogramu oraz o danych dotyczących pracy skazanego lub niewypełnieniu obowiązku pracy przez skazanego, stosownie do § 9-10 rozporządzenia z 2004 r. i § 7 rozporządzenia z 2010 r. Z dniem 8 czerwca 2010 r. obowiązki podmiotów przyjmujących skazanych zmniejszyły się w związku z uchyleniem przepisów rozporządzenia z 2004 r. w zakresie: - zryczałtowanego wynagrodzenia pracownika organizującego pracę skazanych oraz limitu skazanych (10 osób), których pracę mógł on kontrolować (§ 12 ww. rozporządzenia), - ubezpieczenia skazanych od następstw nieszczęśliwych wypadków i od odpowiedzialności cywilnej z tytułu wyrządzenia osobie trzeciej szkody przy wykonywaniu pracy (§ 5). Od 8 czerwca 2010 r. wydatki związane z ubezpieczeniem następstw nieszczęśliwych wypadków skazanych ponosi Skarb Państwa na podstawie art. 56 a K.k.w oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie trybu postępowania przy zawieraniu przez podmioty uprawnione umowy ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków skazanych wykonujących nieodpłatną, kontrolowaną pracę na cele społeczne oraz pracę społecznie użyteczną, - badania lekarskiego skazanych na zasadach obowiązujących pracowników, w celu ustalenia zdolności do pracy na określonym stanowisku (§ 4 ust. 3 pkt 1). Nadzór nad wykonywaniem kary ograniczenia wolności oraz orzekanie w sprawach dotyczących wykonania tej kary należą do sądu rejonowego, w którego okręgu kara jest lub ma być wykonywana (art. 55 § 1 K.k.w). Czynności związane z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania kary ograniczenia wolności oraz - od dnia 8 czerwca 2010 r. - obowiązków nałożonych na skazanego odbywającego tę karę, wykonuje sądowy kurator zawodowy (art. 55 § 2 K.k.w).
Źródło: https://www.nik.gov.pl/plik/id,4142,vp,5269.pdf nik-p-11-122-kary-spoleczne.pdf